آیا ماه عسل کردها و ترک‌ها در راه است؟ تحلیل تحولات اخیر در ترکیه

سخنان اخیر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در مورد “پیروزی مشترک ترک‌ها، کردها و عرب‌ها” در نبرد چالدران، در حالی مطرح می‌شود که پیش از آن، جمیل باییک، از رهبران حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، خواستار بازگشت به “اتحاد تاریخی” میان ترک‌ها و کردها شده بود.باییک با اشاره به “پلتفرم ملت دمکراتیک” پ‌ک‌ک، یادآور شد که قبل از سال ۱۹۲۴، کردها و ترک‌ها همواره در “سنگری مشترک” قرار داشتند.

اگرچه این اظهارات به طور مستقیم به یکدیگر مرتبط نیستند، اما نشان‌دهنده فضای سیاسی حاکم و برخی از مولفه‌های اساسی فرآیند مصالحه میان دولت ترکیه و پ‌ک‌ک هستند. با بررسی دقیق سخنان اردوغان، به ویژه سطور ناگفته آن، و تحلیل محتوای دو متن کلیدی، یعنی پیام عبدالله اوجالان، رهبر زندانی پ‌ک‌ک، و بیانیه کنگره دوازدهم این حزب، می‌توان به دستور کار اصلی این فرآیند پی برد: به رسمیت شناختن تمامیت ارضی ترکیه و کنار گذاشتن هرگونه ادعای سرزمینی، حتی در چارچوب‌های فدرالی و خودمختاری، در مقابل، زمینه‌سازی برای ادغام دموکراتیک کردها در جمهوری ترکیه و اصلاح روندهایی که باعث تبعیض و نابرابری شده‌اند.

این فرمول، همراه با ابهامات ناشی از محرمانه بودن بخش‌های اصلی فرآیند، نگرانی‌ها و سردرگمی‌هایی را در صحنه سیاسی ترکیه و محافل اپوزیسیون ایجاد کرده است. منتقدان ترک، نگران پیامدهای احتمالی سازش بین دولت و پ‌ک‌ک بر جمهوریت، کمالیسم و سکولاریسم ویژه ترکیه هستند.

آنها به دو نکته کلیدی اشاره می‌کنند:

الف: نگرانی از خدشه‌دار شدن پیمان لوزان: منتقدان معتقدند که بیانیه انحلال پ‌ک‌ک، با نادیده گرفتن پیمان لوزان، در واقع بنیان اصلی کشور ترکیه در شکل کنونی را هدف قرار داده است. این نگرانی با ارجاعات مکرر پ‌ک‌ک به دوران عثمانی و “برادری” کردها و ترک‌ها تشدید می‌شود. از دیدگاه جناح چپ ترکیه، این امر به معنای تسلیم شدن به دستور کار اسلامی است که در گفتار و عمل اردوغان برجسته است.
ب: گمانه‌زنی در مورد تبادل احتمالی بین قندیل و قامیشلو: یک نظر غالب وجود دارد که پس از میانجیگری آمریکا، ترکیه پذیرفته است در ازای حذف قندیل، با خودمختاری کردهای سوریه در قامیشلو کنار بیاید. به باور برخی ناظران، پ‌ک‌ک سازمانی “سه سر” است: یک سر آن در دیاربکر (حزب دموکراتیک خلق‌ها – ده‌پ)، سر دوم در قامیشلو (خودمختاری شرق و شمال سوریه) و سر سوم در کوهستان قندیل. این تحلیلگران معتقدند که پ‌ک‌ک سر سوم را قربانی دو سر دیگر می‌کند.

سوال اصلی این است که پ‌ک‌ک در ازای چه امتیازاتی در داخل ترکیه، حاضر به انحلال و خلع سلاح می‌شود؟ اردوغان، در پاسخ به انتقادات فزاینده، تاکید کرده است که جمهوریت، تمامیت ارضی و زبان رسمی، “ارزش‌های خدشه‌ناپذیر” هستند. اما آیا این بدان معناست که قانون اساسی در زمینه تعریف شهروندی ترکیه و زبان رسمی، تغییرناپذیر است؟ در کشوری که قانون اساسی آن هر چهار سال یک بار برای گسترش اختیارات رئیس جمهور و نخست وزیر تغییر می‌کند، چرا فرآیند صلح از این قاعده مستثنی باشد؟

جمیل باییک، در تجلیل از فرآیند جاری، پا را فراتر از ترکیه گذاشته و ادعا کرده است که خط مشی جدید پ‌ک‌ک، نویدبخش “پارادایمی تازه” است که موجب رهایی همه “ملت‌های مظلوم” می‌شود. با وجود این لفاظی‌ها، باید توجه داشت که “پارادایم ملت دمکراتیک” پ‌ک‌ک، در واقع چیزی فراتر از الگوهای چندفرهنگ‌گرایی رایج در کشورهای غربی نیست: نوعی راه حل لیبرال برای مدیریت جوامع چندقومی از طریق تلفیق حقوق شهروندی با خودمختاری‌های فرهنگی غیرسرزمینی. پ‌ک‌ک این الگوی لیبرال را در بسته‌بندی چپ‌گرایانه ارائه می‌دهد و “امت‌گرایی” اردوغان و “نوعثمانی‌گری” او را زمینه‌ای مناسب برای تحقق آن می‌داند، زیرا این رویکردها انعطاف‌پذیرتر از ملت‌گرایی آتاتورکی هستند.

با این حال، “برادری” کردها و ترک‌ها، که پ‌ک‌ک و اردوغان به آن اشاره می‌کنند، تنها در بستر “اخوت اسلامی” قابل تحقق است. بعید است که قانون اساسی ترکیه شاهد عبارات چپ‌گرایانه‌ای مانند “جمهوری ترکیه از دو ملت کرد و ترک تشکیل شده است که هر یک حق تعیین سرنوشت خود را دارند” باشد. اما احتمال تکرار لحظات تاریخی مانند هم‌پیمانی سال ۱۵۱۴ (نبرد چالدران) وجود دارد. این رویدادها، اسطوره‌های اردوغان و جهان فکری او را شکل می‌دهند. او پس از گرامیداشت پانصدمین سالگرد جنگ چالدران، مشتاقانه منتظر دو سالگرد دیگر است: سال ۲۰۵۳ (ششصدمین سال فتح قسطنطنیه) و ۲۰۷۱ (هزاره جنگ ملازگرد). اردوغان بارها به بازتعریف مفهوم “ملت” بر اساس این تواریخ پرداخته است: “ملت یعنی هواداران ۲۰۷۱!” نباید فراموش کرد که در جنگ ملازگرد، سلجوقیان با کمک کردها، امپراتور بیزانس را شکست دادند و راه ورود ترک‌ها به آناتولی را باز کردند.۳